Dylan Huw: Amser / cyd-weithredu

Amser / cyd-weithredu

Dylan Huw

mae amser chwarae yma

amser chwarae fyny

amser adeiladu.

yma tu allan i amser

mae’n amser

cyd-weithredu.

Mae Robert Owen wedi golygu llawer o bethau i lawer o bobl ledled y byd, ond yn unman i'r fath raddau ag yn y Drenewydd, lle cafodd ei eni 251 o flynyddoedd yn ôl. Fodd bynnag, mae agweddau o’r ffyrdd rydym yn cofio ei ysgrifau a'i arbrofion cymdeithasol yn hanesyddol wedi gwasanaethu naratifau ‘arwrol’ simplistig, o’r math yr ydym fwyaf hoff o gofio ffigyrau sydd wedi gwneud rhyw wahaniaeth cadarnhaol i'n ffyrdd o fyw. Mae’n teimlo’n fwyfwy hanfodol i gydnabod methiant Owen i ymafael â mater moesegol mawr ei ddydd, sef diddymiad caethwasiaeth, a chynnwys fel rhan o naratif ehangach ei waith — a sut yr ydym yn ei goffáu — y rhan ganolog a chwaraeir gan bobl gaeth yn UDA, Brasil a'r Caribî i alluogi Owen i ennill y ffortiwn i gynnal ei arbrofion yn New Lanark a llefydd eraill.

Sut i wreiddio’r sgyrsiau anodd hyn mewn rhai lleol, yn y Drenewydd heddiw, gan hefyd barchu balchder y dref yn arwyddocâd hanesyddol sylweddol Owen? Y tensiynau sy’n codi o’r anghenrhaid cyfoes hwn, i helpu i lenwi bylchau’r naratifau a boblogeiddiwyd yn flaenorol am Owen a’i ôl-fywydau, oedd yn teimlo’n brin ac yn gynhyrchiol am yr her a osodwyd gan Oriel Davies wrth fy ngwahodd i gyfrannu darnau byr o destun, ochr yn ochr â Sadia Pineda Hameed, i gerflun Howard Bowcott yn y Drenewydd fel rhan o goffau 250 mlynedd ers geni Owen. Efallai fod ‘coffáu’ yn air sydd angen ei broblemateiddio yn yr achos hwn; tra byddai'r cerflun arbennig hwn yn sicr yn rhan o ddathliadau ehangach y diwygiwr cymdeithasol a'r dyngarwr dylanwadol, ni fyddai'n chwarae unrhyw ran mewn unrhyw arwreiddio syml. Yn hytrach, byddai’n rhoi sylw penodol i’r cymhlethdodau sydd ar waith o ran sut rydym yn talu teyrnged i ffigurau na ddylai eu gwendidau neu eu camweddau neu eu drygioni erioed fod wedi’u hanweledigeiddio i’n galluogi i gofio’n fwy cyfforddus. Mae cerflun Bowcott, gan gynnwys y geiriau a engrafwyd arno, yn yr ystyr hwn yn waith sy’n ymwneud yn benodol â’r hyn y mae’n ei olygu i ddefnyddio dulliau artistig i goffáu o gwbl; cofeb sy'n problemateiddio’n hysgogiad i gofebu. Nid oedd yn hawdd dod o hyd i ffyrdd o gwmpasu’r tensiynau amrywiol hyn mewn ychydig ymadroddion byr o destun, fel rhan o waith sydd hefyd wedi’i fwriadu i ddod yn rhan o wead pensaernïaeth bob-dydd y dref — gofod ar gyfer hamdden, chwarae, myfyrio, ymlacio.

Roedd rhai atebion (neu, o leiaf, gwestiynau mwy defnyddiol) ynglŷn â sut i fynd i’r afael â’r heriau hyn i’w canfon yn ysgrifau Owen. Roedd gen i ddiddordeb rhagflaenu, trwy brism cwestiwn etifeddiaeth Robert Owen heddiw, pa mor gymhleth, yn wleidyddol a diwylliannol, yw’r cysyniad o chwarae, ac o estyniad rhyddid, heddiw cymaint ag yn oes Owen. Gan dynnu ar ddylanwad seismig a pharhaus Owen ym maes addysg bywyd cynnar, arweiniais gyda’r term ‘amser chwarae,’ gan amlygu’r ystyron lluosog sy’n codi ohono. Gan imi gael fy nghomisiynu i gyfrannu’n benodol yn y Gymraeg, roeddwn yn awyddus i gymryd agwedd chwareus a hunanymwybodol tuag at yr iaith, neu at iaith ei hun, drwy fachu ar yr amwysedd a geir gan ystyron dwbl a thriphlyg. Er enghraifft, roedd gennyf ddiddordeb mewn canoli’r gyd-weithred, hynny yw, ystyr ddeuol y gair i olygu ‘co-operative’ (sy’n cyfeirio at enw da Owen fel tad y mudiad cydweithredol) a chydweithredu ar lefel gelfyddydol neu wleidyddol. Y gobaith oedd ennyn ysbryd protest a chyd-undod mewn sgyrsiau am sut rydym yn ‘cofio’ ffigyrau dylanwadol y gorffennol.

Mewn testun a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan MARCH, mae Lital Khaikin yn amlygu rhai ffyrdd y mae meysydd chwarae eu hunain “yn cynrychioli grymus y rhaniadau economaidd a seicig ar draws hil, rhyw, dosbarth, a symudedd corfforol.” Mae Khaikin yn tynnu sylw penodol at sut mae trawma apartheid a galwedigaeth filwrol yn gwneud chwarae’n amhosibl i blant sy’n byw ym Mhalestina, mewn un enghraifft. Os yw’n waith caled cynnal bywyd, fel mae i gynifer heddiw, mae’r gwaith caled hwn hefyd yn bresennol yn y gofodau rydyn ni'n eu dynodi ar gyfer chwarae. Mae Khaikin yn ysgrifennu:

Early play is life “testing” the world, creatures traversing the possible, exploring and confronting the void of the unknown, expectant with discovery. In this sense, play is also a flirtation with fear, creeping along the edges of a supernatural landscape that hovers delicately between safety and traumatic catastrophe. While its inconclusive nature calls for never quite touching upon one or another of these thresholds – always in between and not-yet – play disintegrates in the moment it touches upon catastrophe.

Mae’r dadelfeniadau (disintegrations) hyn yn teimlo fel trosiad addas nid yn unig ar gyfer rôl chwarae yn y gymdeithas ehangach ond am y modd na all, ac na ddylai, gwaddol ffigyrau hanesyddol fod yn segur, heb esblygu gyda hanes. Wrth ddisgrifio ei waith yn New Lanark fel “y pwysicaf ar gyfer hapusrwydd yr hil ddynol sydd eto wedi’i sefydlu mewn unrhyw ran o’r byd”, pa ffactorau a gyfyngodd dealltwriaeth Owen o’r heriau a wynebwyd mewn gwirionedd gan yr “hil ddynol,” y gallwn yn awr ddeall yn llawnach? Mae cysidro sut mae’r parthau rhwng bydoedd oedolion a rhai plant, fel meysydd chwarae, yn cael eu tarfu neu eu diffinio gan ffactorau diwylliannol-wleidyddol ehangach yn help i feddwl am sut i ymwneud ag etifeddiaeth Owen yn y presennol.

Mae'r fath gyd-drafodaethau cymhleth fel arfer yn digwydd yn bell iawn o ddathliadau ynghylch ffigyrau fel Robert Owen. Ond nid oes unrhyw ffordd o asesu etifeddiaeth fel ei un ef heb ystyried sut mae'r meysydd y bu'n gweithio ynddynt yn cael eu cymlethu pob dydd mewn pob math o ffyrdd gan amodau newidiol mewn gwirioneddau gofodol ac amser. Roeddwn yn gobeithio gyda fy nhestun byr i ysgogi ymdeimlad o hanes fel rhywbeth sydd wastad mewn cyflwr o gael ei ailystyried a'i ail-greu, a phwysleisio bod chwarae, pleser a cyd-weithredu bob amser yn cydblethu, yn aml mewn ffyrdd anodd ac annisgwyl. Wrth gyfeirio at le tu allan i amser, roeddwn am gydnabod bod safle'r cerflun ei hun wedi'i fwriadu fel man cyhoeddus i gyfarfod neu grwydro, nid yn unig fel gwaith celf i ysgogi myfyrio. Rwy’n gobeithio, er gwaethaf—na, oherwydd—sensitifrwydd y cwestiynau y mae cerflun Bowcott, fy ngeiriau i a rhai Sadia, yn ceisio mynd i’r afael â nhw, ynghylch y moddau mae cof poblogaidd yn cael eu ffurfio a’u siapio, ac anghenrhaid bwrw golwg feirniadol ar 'ddynion mawr' hanes er mwyn adnewyddu ein dealltwriaeth ohonynt, daw'n rhan o wead bob-dydd y dref. Dewch i ni gwrdd wrth ymyl cerflun Robert Owen, i lawr wrth ymyl y parc sglefrio: i chwarae, i ddiogi o gwmpas, i roi’r byd yn ei le.