Troi'n Gen - dyddiadur afreolaidd - rhan 7
Rhan o Becoming Lichen - prosiect ymchwil gan Simon Whitehead
Dod yn daith gerdded cen 2
25.01.25. (codiad haul) Dydd Santes Dwynwen
Y Drenewydd/ Mynwent Dewi Sant - Drenewydd/ Mynwent Dewi Sant
8 o’r gloch, codiad haul, ar fore oer gyda rhew trwm, ymgasglodd criw mawr o bobl o bob oed y tu allan i Oriel Davies.
Dechreuon ni gyda chyflwyniad byr i’r daith gerdded, soniodd ecolegwyr Natur am Byth, Josie ac Ellie, am eu hymchwil i gennau yn gorymdeithiau Cymru a sut y gallem ddechrau sylwi ac adnabod y cennau sy’n tyfu gerllaw. Mae mynwentydd yn lleoedd gwych i ddod ar draws cytrefi o gennau gan eu bod yn lleoedd tawel, tawel i raddau helaeth, yn llawn cerrig agored.
Fel cynhesu gwahoddais bawb oedd wedi ymgasglu i gyfarch yr haul yn codi; salw haul cen! gan gynhesu arwynebau ein cyrff wrth i’r haul godi ar draws y parc, dychmygasom y cen yn deffro a ffotosynthesis gerllaw.
Yn dilyn taith fer ar draws y dref i’r fynwent, yng nghysgod yr eglwys roedd rhew caled, menig a hetiau yn angenrheidiol! Gyda lensys llaw fe ddechreuon ni archwilio'r arwynebau cerrig wedi'u patrymu â gwahanol gennau crystos a rhew. Wrth symud ar draws y fynwent, datgelodd y dirwedd cen ei hun ar draws y cerrig beddau; llechi, gwenithfaen, marmor. Mae cen crystos yn tyfu tuag allan o'i thalws (corff), gan ymledu'n araf ar draws arwynebau cerrig, wedi'i gysylltu'n ysgafn â'r garreg trwy haenau o hyffae ffwngaidd. Mae cennau hŷn yn gadael olion, gellir adnabod eu llwybrau wrth iddynt fudo ar draws carreg. Fel mynwent gymharol ifanc, mae gan Dyddewi nythfeydd cymharol fach, y rhai mwyaf ar y beddau hŷn. Eglurodd Ellie a Josie fod hon yn ffordd dda o adnabod oedrannau cennau, proses a elwir yn Lichenometry.
Er mwyn cadw'n gynnes gwahoddais bawb i ddod at ei gilydd i archwilio symud fel cen crystos! Wrth symud yn araf ar draws y fynwent at ei gilydd rwy’n clymu’r criw at ei gilydd gyda darn mawr o raff elastig, fel mai’r profiad oedd symud fel un corff cymunedol gyda llawer o aelodau gwahanol, y ffin (proto thallus) yn ymestyn ac yn newid siâp wrth i ni symud. Roedd yna ganolbwyntio dwfn a chwerthin…a symbiosis!
cDaethom i ben gyda bedd y telynor chwedlonol o’r Drenewydd, John Roberts, y sgript ar ei fedd wedi ei phatrymu â chen. Dechreuodd y telynor Ceri Owen Jones a oedd wedi bod yn sefyll gerllaw, gyda hen ddefod Japaneaidd o ddeffro'r hynafiaid. Chwaraeodd, telyn yn pwyso yn erbyn y garreg fedd, gan wrando ar gyseiniant y garreg wrth iddi chwyddo ei delyn wrth ochr y rooks, gwylanod a thrafnidiaeth. Roedd yn sain fawr gyda manylion bach. Ymgynullasom a gwrandawsom, cyffyrddodd rhai â'r bedd a'r cennau, cludwyd ni oll. Daeth yr awyrgylch o garreg, cen, telyn, amser dwfn a chofeb i'r amlwg.Daethom i ben yn Hafan yr Afon am frecwast…